ινδική φιλοσοφία

Η φιλοσοφία που αναπτύχθηκε στην Ινδία. Κεντρικό πρόβλημα της ι.φ. είναι η απελευθέρωση του ανθρώπου από τον κύκλο της ζωής και των αναγεννήσεων –σαμσάρα– που συνδέεται με το κάρμα, δηλαδή τον καρπό των πράξεων που συντελέστηκαν σε προηγούμενες υπάρξεις του ατόμου. Η στιγμή της απελευθέρωσης, η μόκσα, είναι το μοναδικό γεγονός σε όλη τη συμπαντική ζωή, που αποτελείται από περιοδικούς κύκλους καταστροφών και αναγεννήσεων, οι οποίοι δεν επαναλαμβάνονται πια και λήγουν με την ταύτιση της ατομικής ψυχής με την παγκόσμια. Η ινδική σκέψη είναι δύσκολο να υποδιαιρεθεί τόσο από χρονολογική άποψη όσο και από ιστορική, επειδή η συστηματική κατάταξη ορισμένων ρευμάτων και προσωπικοτήτων ταλαντεύεται σε διαστήματα αιώνων. Έτσι, όπως διαφαίνεται στις Βέδες, τα βιβλία σοφίας, τα οποία θεωρούνται κείμενα που αποκαλύφθηκαν από τις μεταγενέστερες ορθόδοξες σχολές, η ινδική σκέψη αρχικά ήταν συγκεχυμένη και αβέβαιη. Αποτελούσε έκφραση του υλιστικού πολιτισμού που εισήγαγαν οι Άριοι εισβολείς, του οποίου η προβληματική, στερημένη από μεταφυσικές ανησυχίες, εξαντλήθηκε στην αναζήτηση μιας γήινης ευδαιμονίας, την οποία παρείχε μία αγαθή θεότητα. Από την εποχή ακόμα των Βεδών εμφανίστηκαν ορισμένα από τα χαρακτηριστικά στα οποία η ι.φ. εξακολούθησε να παραμένει πιστή κατά τη μακροχρόνια ανάπτυξη της σκέψης της. To ίδιο συνέβη με τις Βραχμάνα, δηλαδή τα βεδικά σχόλια, και τις Ουπανισάδ. Οι ενοράσεις αυτές, συγχωνευμένες με τις πιο βαθιές πεποιθήσεις και έννοιες, προάριες πιθανότατα, αποτέλεσαν μία συνθετική εικόνα: στο Βράχμαν, το απόλυτο, την πραγματικότητα της πραγματικότητας, αντιστοιχεί το Άτμαν, η ψυχή, το απρόσωπο και απαθές εγώ, διαφοροποιημένο από το εξαρτημένο εγώ, που ταυτίζεται με το Βράχμαν με μια ορθολογική διαδικασία. Αυτή η θεμελιώδης έννοια υπάρχει στις έξι ορθόδοξες νταρσάνα (συστήματα) –τη σάμκια, τη γιόγκα, τη βεσεσίκα, τη νιάγια, τη μιμάνσα και τη βεντάντα– που επιβεβαιώνουν την πραγματικότητα της ψυχής, χωρίς όμως η ύπαρξη του Άτμαν να συνεπάγεται παραδοχή της ύπαρξης του θεού. Από τις ετερόδοξες και αιρετικές σχολές, οι οποίες αρνούνται την αυθεντία των Βεδών (εκτός από τα υλιστικά ρεύματα, που θεωρούν ως μόνο πραγματικό το αισθητό και ως αυταπάτη την ψυχή), ο τζαϊνισμός υποστηρίζει μια μεταφυσική διαρχία. Βάσει αυτής της θεωρίας, υπάρχουν δύο αιώνια και αδημιούργητα στοιχεία, τα άτομα, από την ένωση των οποίων πραγματοποιείται το γίγνεσθαι, και οι ψυχές, για την απελευθέρωση των οποίων από τις ακάθαρτες καρμικές επαφές o τζαϊνισμός έχει διατυπώσει τη διδασκαλία της αχίμσα, δηλαδή της μη εφαρμογής βίας. Όσον αφορά τον βουδισμό, αδιαφορεί για την αναζήτηση της πραγματικότητας του όντος, προς χάρη μιας σωτηριολογίας, στην οποία συντελεί η ηθική στάση και η φιλανθρωπία. Μετά τη ζωτικότητα των βισνουιτικών και κρισναϊτικών κινημάτων, η ινδική σκέψη παρέμεινε προσκολλημένη στις παραδοσιακές μορφές της κατά την περίοδο της μουσουλμανικής κατάκτησης. Αναζωογονήθηκε όμως με νέες φόρμες, στις οποίες ήταν εμφανείς οι επιδράσεις που είχε δεχθεί, όταν η χώρα ξεσηκώθηκε κατά της βρετανικής κυριαρχίας και απέκτησε συνείδηση της πνευματικής κληρονομιάς του παρελθόντος της, της οποίας οι μεγάλοι εκπρόσωποι είναι οι Ραμακρίσνα, Βιβεκανάντα, Αουρομπίντο Γκόζε, Ταγκόρ και Γκάντι. Με την ι.φ. συνδέεται άμεσα και η ινδική επιστήμη. Ωστόσο, επιστήμη, με την έννοια της αμερόληπτης και αντικειμενικής έρευνας των αιτίων και των αποτελεσμάτων των φυσικών φαινομένων, δεν αναπτύχθηκε στην Ινδία ούτε κατά τη βεδική ούτε κατά την κλασική περίοδο. Αυτό συνέβη επειδή η ινδική σκέψη δεν ενδιαφερόταν για τον αισθητό κόσμο, καθώς τον θεωρούσε απατηλό. Παρ’ όλα αυτά, η τεράστια επιστημονική φιλολογία (ανέκδοτη ακόμα κατά ένα μέρος) και η προσεκτική έρευνα σε ορισμένους τομείς των επιστημών εξηγούνται από το γεγονός ότι ερευνήθηκαν και μελετήθηκαν εκείνες οι πλευρές της φύσης τις οποίες η ινδική ψυχή συνέδεε με τις αντιλήψεις που τη χαρακτήριζαν, δηλαδή με το θρησκευτικό πνεύμα. Συνεπώς, είναι φυσικό το ότι παραμελήθηκαν οι γεωγραφικές επιστήμες. Ωστόσο, αναπτύχθηκε η αστρονομία, που συνδεόταν με την αστρολογία και την αλχημεία, επειδή αυτές ερευνούσαν τις κοσμικές επιδράσεις στο ανθρώπινο πεπρωμένο. Επίσης, ενώ στον τομέα της γεωμετρίας η συμβολή των Ινδών δεν υπήρξε σπουδαία, στο πεδίο των καθαρών μαθηματικών πραγματοποιήθηκαν σημαντικές ανακαλύψεις στην Ινδία, απ’ όπου φαίνεται ότι οι Άραβες υιοθέτησαν τις θεμελιώδεις αρχές της άλγεβρας. Η ινδική επιστήμη, προβληματισμένη και γοητευμένη από το μυστήριο του απόλυτου και του τίποτα, ανακάλυψε το μηδέν, συμβολική αναπαραγωγή και μαθηματική μετατόπιση του σούνγκα, που στα σανσκριτικά σημαίνει συγχρόνως κενό και μηδέν. Την ανακάλυψη αυτή ακολούθησαν τα αριθμητικά ψηφία, το δεκαδικό σύστημα, η ολική λύση των αόριστων εξισώσεων και τα αλγεβρικά προβλήματα τρίτου βαθμού. Προεκτείνοντας τη σκέψη τους προς το άπειρα μεγάλο και το άπειρα μικρό, οι Ινδοί μαθηματικοί ανακάλυψαν τις βάσεις του απειροστικού λογισμού και τον αλγόριθμο του συστήματος των τιμών θέσης. Στην Ινδία, επίσης, αναπτύχθηκε ιδιαίτερα και η ιατρική, με αξιοσημείωτη προφορική και γραπτή παράδοση. Παρότι δεν ξέφυγε ποτέ από τις βάσεις της, προέβλεψε από πολλές απόψεις τις μεταγενέστερες ανακαλύψεις, ακόμα και ορισμένες από τις πιο πρόσφατες. Η ασθένεια στην Ινδία είναι συνυφασμένη με την έννοια του σαμσάρα, δηλαδή του κύκλου στον οποίο εισέρχονται οι διάφορες ατομικότητες για να καθαριστούν, με την προοπτική του μελλοντικού εξαγνισμού και της απελευθέρωσης. Ανάμεσα στις συνέπειες της καρμικής ακαθαρσίας περιλαμβάνονται και οι ασθένειες. Ορισμένες από αυτές θεωρούνται ανίατες, όπως η παραφροσύνη, η επιληψία, η παράλυση, η φυματίωση, οι όγκοι και ο τέτανος, συνέπειες μιας κληρονομικότητας έναντι της οποίας η ιατρική επιστήμη δεν έχει καμία δύναμη εξαιτίας της μυστηριώδους και θρησκευτικής αιτιολογίας της πάθησης. Η ινδική θεωρία και πρακτική –καθώς βασίζονται στην έννοια της ότζα ή ζωτικής δύναμης (η οποία είναι διαφορετική από πρόσωπο σε πρόσωπο ή και στο ίδιο το πρόσωπο, ανάλογα με την ηλικία και τα περιστατικά), στη βαθιά γνώση της σχέσης που υφίσταται μεταξύ ψυχολογίας και φυσιολογίας (γιόγκα) και στην προϋπόθεση ότι το ανθρώπινο σώμα ζει χάρη στην αρμονία των διαφόρων μερών του– προηγήθηκαν της σύγχρονης ενδοκρινολογίας, με τη διατύπωση των τριών ντόσα ή πρωταρχικών δυνάμεων. Αυτές είναι οι κάπα (δύναμη του αναβολισμού), πίτα (δύναμη του καταβολισμού) και βαγιού (νευρική δύναμη), με την οποία συνδέονται τρεις χυμοί: το φλέγμα, η χολή και ο άνεμος. Η προσεκτική παρατήρηση των χημικών διεργασιών που αφορούν το έμβρυο από τη στιγμή της σύλληψής του μέχρι τη γέννησή του δεν μπόρεσε να αξιοποιηθεί σε μια βαθιά γνώση της ανατομίας, εξαιτίας των θρησκευτικών προλήψεων, οι οποίες απαγόρευαν κάθε επαφή με την ακαθαρσία του πτώματος. Αντίθετα, οι καβιράτζ (Ινδοί γιατροί) διέπρεψαν στον τομέα της χειρουργικής, εφαρμόζοντας τεχνητές μεθόδους, σε αντιστάθμισμα των πρωτόγονων ακρωτηριασμών που προέβλεπε το δίκαιο, και ενεργούσαν λαπαροτομία, λιθοτομία, εγχείρηση καταρράκτη και καισαρική τομή μόνο στην περίπτωση που είχε πεθάνει η μητέρα. Η κτηνιατρική και η φυτοθεραπεία είχαν περιληφθεί ευρύτατα στην ιατρική, εξαιτίας της αντίληψης των Ινδών για τη ζωή, η οποία αγκαλιάζει όλες τις πλευρές ως εξωτερικεύσεις της μοναδικής θείας αρχής. Επτακόσια φυτά μελετήθηκαν από φαρμακευτική άποψη, ταξινομημένα από Ινδούς βοτανολόγους, τα οποία υποδιαιρέθηκαν σε 37 ομάδες, για την παραγωγή φυτικών χυμών, αφεψημάτων, κόνεων, σιροπιών κ.ά. Η ζωολογία μελετήθηκε σε μικρότερη κλίμακα, επειδή η εξέταση του ζωικού βασιλείου γινόταν σε σχέση με τις θυσίες, δηλαδή τη σοβαρότερη πλευρά της λατρείας, και φυσικά οι παρατηρήσεις ήταν μάλλον επιπόλαιες και λιγοστές. Αντίθετα, όσον αφορά την τεχνική, οι Ινδοί υπήρξαν εξαιρετικά ακριβείς και συχνά υπερβολικά λεπτολόγοι στις παρατηρήσεις τους, που φανερώνουν προσεκτική και ακριβή έρευνα στους τομείς των δομικών επιστημών, της στρατιωτικής τεχνικής, της μουσικής κλπ. Βλ. λ. Ινδία. Η τρισυπόστατη μορφή (τριμούρτι) του Βράχμα, του Βισνού και του Σίβα, γλυπτό σε ναό της Ελεφάντα. Γλυπτό στον ναό της Χατζουράχο, κέντρο άλλοτε μυστικιστών μοναχών. Η ινδική φιλοσοφία εμπνέεται, σε μεγάλο βαθμό, από τη διδασκαλία του Βούδα αλλά και από το τρισυπόστατο των θεοτήτων του ινδουισμού. Στη φωτογραφία, «Η γέννηση του Βούδα», ανάγλυφο, έργο τέχνης της Γκαντάρα.